Czy bieganie jest bezpieczne dla naszego serca? Kto powinien się badać?

Regularna aktywność fizyczna obniża śmiertelność ogólną oraz związaną z chorobami serca i naczyń nawet o 20–30% zarówno u osób zdrowych, jak i takich u których występują czynniki ryzyka chorób układu sercowo-naczyniowego. Korzyść ta jest widoczna zarówno w przypadku osób młodych, jak i starszych, co oznacza, że warto rozpoczynać aktywny tryb życia niezależnie od wieku. Istnieje jednak niewielkie, lecz realne zagrożenie wystąpienia groźnych powikłań u osób predystynowanych prowadzących intensywny trening fizyczny. Dlatego podejmowanie takich aktywności szczególnie przez osoby po 35. roku życia, osoby z wywiadem rodzinnym chorób układu sercowo-naczyniowego oraz osoby z istniejącymi już chorobami serca i naczyń (np. nadciśnienie) powinny być poprzedzone oceną ryzyka sercowo naczyniowego oraz konsultacją z lekarzem – pisze dr n. med Tomasz Jadczyk z Kardio Kliniki Brynów w Katowicach. 

Bieganie przeżywa w Polsce i na świecie boom, co widać po ogromnym zainteresowaniu imprezami sportowymi. Populacja osób startujących w zawodach w kategorii biegów długodystansowych jest duża i cały czas rośnie. Wysiłek fizyczny jest podstawą prewencji chorób układu sercowo-naczyniowego (CVD) w odniesieniu populacyjnym.

Należy jednak wziąć pod uwagę intensywność treningu i odróżnić sport rekreacyjny od treningu o dużym nasileniu, którego celem jest przygotowanie do startu w zawodach sportowych. Ten drugi tryb aktywności fizycznej wymaga zarówno oceny pod kątem medycznym, jak i trenerskim. Intensywny trening może przynieść korzyści zdrowotne, ale w pewnych sytuacjach takich jak choroby wrodzone (np. obstrukcyjna kardiomiopatia przerostowa, HOCM) czy nieleczone nadciśnienie tętnicze może nieść ryzyko. Dlatego rozsądne jest, aby przed rozpoczęciem treningu ocenić ryzyko sercowo-naczyniowe, a trening zaczynać bezpiecznie, czyli pod okiem instruktora.

Zza biurka na start maratonu

Rzeczywistość wygląda jednak inaczej. Nierzadko uczestnicy biegów niemal bez przygotowania treningowego wstają zza biurek i zgłaszają się na start, przeświadczeni o możliwościach swojego organizmu.

Zatem warto postawić pytanie – czy bieganie jest bezpieczne? Mądrze skonstruowany plan treningowy jest doskonałym sposobem na utrzymanie prawidłowej funkcji układu sercowo-naczyniowego. Wytyczne Europejskiego Towarzystwa Kardiologicznego zalecają w każdym wieku ≥ 150-minutowy umiarkowany lub 75-minutowy intensywny tlenowy wysiłek fizyczny w okresie tygodnia. W celu uzyskania dodatkowych korzyści u zdrowych dorosłych zaleca się stopniowe zwiększanie nasilenia treningu do 300 minut umiarkowanej lub 150 minut intensywnej aktywności fizycznej na tydzień.

Regularne, dobrze zaplanowane ćwiczenia wpływają korzystnie na zmniejszenie wartości ciśnienia tętniczego, lepszą kontrolę metabolizmu glukozy, redukcję ryzyka wystąpienia chorób przewlekłych w tym otyłości, cukrzycy typu 2, zespołu metabolicznego, czy udaru.

Ryzyko nagłego zgonu sercowego podczas maratonu jest niewielkie, ale…jest

Biegi długodystansowe nie są jednak wolne od możliwych komplikacji. Pomijając kwestię urazów układu mięśniowo-szkieletowego, podczas intensywnego wysiłku może dojść do wystąpienia incydentów sercowo-naczyniowych u osób, które nie miały właściwej oceny ryzyka dokonanej przed rozpoczęciem intensywnego treningu. Ocenia się, że w biegach maratońskich, ryzyko nagłego zgonu sercowego wynosi 1 na 100 tysięcy osób i częściej występuje u mężczyzn, więc jest względnie niewielkie. Niemniej jednak części opisywanych przypadków można by zapobiec dzięki odpowiedniej ocenie lekarskiej i trenerskiej.

Jak częste biegi długodystansowe zmieniają nasze serce?

Poza korzystnym wpływem na układ sercowo-naczyniowy, częste biegi długodystansowe wpływają na zmianę geometrii serca (tzw. remodeling, czyli przebudowa) oraz tętnic wieńcowych, a więc naczyń, które odżywiają mięsień sercowy. Przykładem tego jest przerost mięśnia lewej komory serca u sportowców czy zwolnienie spoczynkowej akcji serca. Zmiany te mają w większości charakter adaptacyjny, a więc przy właściwie prowadzonym treningu oraz stopniowym zwiększaniu obciążeń nie muszą powodować zwiększonego ryzyka.

Należy także zwrócić uwagę na fakt, że u biegaczy długodystansowych obserwuje się podwyższone stężenie osoczowych markerów uszkodzenia mięśnia sercowego, co odzwierciedla realny wpływ intensywnego sportu na serce. Długoczasowe podwyższenie poziomu biomarkerów może zwiększyć ryzyko rozwoju choroby wieńcowej, zaburzeń rytmu, zmniejszenia pojemności minutowej serca, czy nagłego zgonu sercowego.

Obserwacje te mogą wskazywać na to, że część osób uprawiających sport jest bardziej podatnych na niewielkie uszkodzenia układu krążenia związane z intensywnym wysiłkiem. Podkreśla to po raz kolejny istotne znaczenie oceny ryzyka oraz właściwego nadzorowania treningu.

Bieganie jest zatem zdrowe, czy szkodzi?

Na podstawie literatury naukowej wiadomo, że pośród biegaczy znajdują się osoby obarczone większym ryzykiem zdarzeń sercowych. Dotyczy to sportowców-amatorów okazjonalnie biorących udział w wydarzeniach sportowych, a także osób, które trenując i przygotowując się do biegu maratońskiego pokonują 35 roku życia. Wraz z wiekiem pogarsza się funkcja układu sercowo-naczyniowego. Jest to odzwierciedlone m.in. spadkiem maksymalnej wartości poboru tlenu (V02max) o 10% na każde 10 lat po 25. roku życia. Populacyjnie, częściej obserwuje się także nadciśnienie tętnicze i zaburzenia gospodarki lipidowej, które są czynnikami rozwoju miażdżycy. W przypadku nagłego zgonu sercowego podczas wysiłku w powyżej grupie osób, u ponad 80% występuje on właśnie na podłożu miażdżycy. Wskaźnik ten rośnie do 95% u osób powyżej 40 roku życia. Należy także zwrócić uwagę na fakt, iż nagłe zgony podczas intensywnego wysiłku występujące u dzieci czy osób młodych są częściej związane z chorobami na tle genetycznym (kardiomiopatie, zaburzenia rytmu).

Planujesz rozpoczęcie biegów długodystansowych? A myślałeś o badaniach?

Populacyjnie, częstość wystąpienia zgonu z przyczyn sercowo-naczyniowych w trakcie biegu maratońskiego pozostaje niska. Niemniej jednak te rzadkie, lecz dramatyczne zdarzenia występują częściej u osób młodych, które w pojęciu społecznym cieszą się dobrym zdrowiem.

Rycina 1 przedstawia procentowy rozkład przyczyn nagłego zgonu sercowego u profesjonalnych sportowców

Z tego powodu warto przeprowadzać adekwatne badania funkcji układu sercowo-naczyniowego, aby wykluczyć występowanie potencjalnych nieprawidłowości. Identyfikacja czynników ryzyka groźnych dla zdrowia i życia chorób pozwala maksymalnie zwiększyć poziom bezpieczeństwa biegaczy. Wybór takiej strategii może zapobiec poważnym komplikacjom zdrowotnym, a także, przez wdrożoną diagnostykę, podjąć odpowiednie leczenie.

Amerykańskie Towarzystwo Kardiologiczne (AHA) rekomenduje szczegółowy screening osób zawodowo związanych ze sportem w dziedzinach kompetytywnych. Z uwagi na charakter biegów długodystansowych (półmaraton, maraton, ultramaraton), zasadne jest, aby każdy zawodnik został objęty rekomendacjami i przebadany zgodnie z zaleceniami. Narzędzie diagnostyczne AHA składa się z trzech części: wywiad lekarski, wywiad rodzinny oraz podstawowe badanie fizykalne (Tabela 1).

Zgodnie z zaleceniami, badanie powinno być powtarzane co 2 lata, a w przypadku dodatniego wyniku osoba powinna zostać skierowana i oceniona przez specjalistę kardiologa. Wśród istotnych przeciwwskazań do udziału w biegach długodystansowych zaliczamy: kardiomiopatię przerostową (HCM), arytmogenną kardiomiopatię prawej komory (ARVC), zespół Marfana, zespół wydłużonego QT, stan po zabiegach kardiochirurgicznych, czy zespół preekscytacji. Ponadto, rekomenduje się wykonanie pakietu badań diagnostycznych:

1. Holter EKG lub rejestrator zdarzeń
2. Echokardiografia
3. Test wysiłkowy
   • u sportowców, u których podejrzewa się lub zdiagnozowano na podstawie wywiadu/badania fizykalnego obecność nieprawidłowości w zakresie układu sercowo-naczyniowego
   • u osób > 35 roku życia, którzy charakteryzują się umiarkowanym-wysokim ryzykiem wystąpienia choroby wieńcowej
   • u osób, u których występują objawy choroby niedokrwiennej serca
   • u wszystkich sportowców > 65 roku życia

W przypadku wykrycia zaburzeń układu sercowo-naczyniowego wskazane jest skierowanie osoby od specjalisty kardiologa w celu poszerzenia diagnostyki kardiologicznej i ustalenia dalszego postępowania.

Szczególnie należy udać się na badanie lekarskie przed przystąpieniem do biegów długodystansowych w przypadku pojawienia się objawów bólu, ucisku w klatce piersiowej lub kończynie górnej przy wykonywaniu wysiłku fizycznego. Niepokojący może być również spadek tolerancji wysiłku z towarzyszącą dusznością.

O Autorze

dr n. med Tomasz Jadczyk, Kardio Klinika Brynów w Katowicach

Kardio Klinika Brynów w Katowicach specjalizuje się w badaniach i testach ergospirometrycznych, które pozwalają poprawić bezpieczeństwo osób rekreacyjnie uprawiających sport. Badania wykonywane są na sprzęcie najnowszej generacji przez lekarzy kardiologów oraz uznanych trenerów w dziedzinie fizjologii sportu.